Uprawnienia pokrzywdzonego jako oskarżyciela przed sądem
Co to są głosy stron i czy mnie to dotyczy?
Głosy stron to końcowe wypowiedzi prokuratora, oskarżycieli, oskarżonego i jego obrońcy. Jeśli zatem występujesz przed sądem jako oskarżyciel posiłkowy, również czeka Cię mowa końcowa. Trzeba skierować ją do sądu, ale będą jej słuchać także inni uczestnicy postępowania oraz obecna na sali sądowej publiczność. W wypowiedzi tej zaprezentuj swój pogląd na sprawę: powiedz czy Twoim zdaniem oskarżony faktycznie popełnił zarzucane mu przestępstwo i czemu tak uważasz. Swoje zdanie musisz uargumentować. Możesz także zasugerować sądowi jaką karę powinien wymierzyć oskarżonemu i jakie Twoim zdaniem powinien zastosować środki karne czyli np. zakaz kontaktowania się z Tobą albo zakaz prowadzenia pojazdów. Głos jako pierwszy zabierze prokurator, następnie kolejni uczestnicy – w tym także Ty – a na końcu oskarżony. Sędzia wskaże Ci moment, w którym masz przedstawić swoją mowę (por. art. 406 k.p.k.).
Czy jako pokrzywdzony mogę w postępowaniu przed sądem zgłaszać i przeprowadzać nowe dowody?
Jeśli występujesz przed sądem jako oskarżyciel posiłkowy lub prywatny, możesz składać wnioski dowodowe, czyli np. zgłaszać wnioski o przesłuchanie świadków. Po dopuszczeniu dowodu przez sąd, możesz go przeprowadzić, np. zadając pytania przesłuchiwanemu świadkowi. Wniosek taki możesz zgłosić ustnie podczas rozprawy albo pisemnie (por. art. 167 k.p.k.). Jeżeli występujesz przed sądem jako oskarżyciel prywatny lub posiłkowy subsydiarny, zgłaszanie i przeprowadzanie dowodów jest nie tylko Twoim uprawnieniem, ale i obowiązkiem. Sąd nie wyręczy Cię w dowodzeniu winy oskarżonego. Jeżeli nie udowodnisz, że oskarżony rzeczywiście popełnił przestępstwo, o które go oskarżasz, to sąd go uniewinni, a Ty zostaniesz obciążony kosztami postępowania (zob. szerzej w rozdziale „Za co i ile trzeba płacić?”).
Czy jako pokrzywdzony w postępowaniu przed sądem muszę poddać się badaniom lekarskim?
Nawet jeśli w postępowaniu przed sądem nie występujesz w roli oskarżyciela posiłkowego ani prywatnego, jako pokrzywdzony musisz poddać się oględzinom i badaniom lekarskim, jeśli od stanu Twojego zdrowia uzależniona jest wysokość kary, którą sąd wymierzy sprawcy. Możesz sprzeciwić się natomiast w sytuacji, gdy lekarz będzie chciał wykonać na Tobie zabieg chirurgiczny lub pozostawić Cię na obserwacji w szpitalu (por. art. 192 § 1 k.p.k.). Przykład: Zenobiusz był ranny w wypadku samochodowym, potrącił go pijany kierowca. Wyglądało na to, że do końca życia Zenobiusz będzie miał sparaliżowane nogi. Okazało się jednak, że pierwotna hipoteza lekarska była przesadzona i Zenobiusz szybko wstał z łóżka. Sąd będzie chciał, by zbadał go lekarz, bo w takiej sytuacji kara, którą wymierzy sprawcy, będzie niższa. Zenobiusz nie będzie mógł sprzeciwić się przeprowadzeniu tych badań.
Czy mogę zadawać pytania świadkom, biegłym i oskarżonemu?
Jeśli jesteś oskarżycielem posiłkowym lub prywatnym, to jak najbardziej masz prawo, by zadawać pytania. Co więcej, ponieważ dowody co do zasady przeprowadzane są przez strony postępowania, a nie przez sąd, Twoim obowiązkiem jest zadawanie pytań wszystkim osobom, które mogą dostarczyć informacji pozwalających na stwierdzenie winy oskarżonego. W odpowiednim momencie sędzia zapyta Cię, czy chcesz zadać pytania osobie, która jest w danym momencie przesłuchiwana (por. art. 167, 370 k.p.k.). Może się też tak zdarzyć, że sędzia poprosi Cię, abyś przygotował pisemnie pytania do biegłego, który będzie sporządzał opinię w sprawie.
Czy na rozprawę może wejść każdy?
Co do zasady tak, ponieważ rozprawa sądowa odbywa się jawnie i nikt nie musi tłumaczyć się sędziemu, dlaczego chce w niej uczestniczyć. Dlatego każdy, kto ma skończone 18 lat, nie ma przy sobie broni i odpowiednio będzie się zachowywał, bo nie jest np. pod wpływem alkoholu, może przyjść na rozprawę i się jej przysłuchiwać (por. art. 355, 356 k.p.k.). Przykład: W rozprawie mogą uczestniczyć studenci, sąsiedzi i znajomi mimo, że nie dostali z sądu wezwania na rozprawę! Nie będzie mógł jednak uczestniczyć w rozprawie student, który wcześniej oblewał z kolegami zdany egzamin, wypił kilka piw i jest pod wpływem alkoholu. Także 10-letnia Tosia nie będzie mogła wejść na salę rozpraw, chyba, że zostanie wezwana w charakterze świadka.
Czy postępowanie przed sądem jest podobne do postępowania przygotowawczego?
Nie, postępowania te zdecydowanie się różnią. Teraz główna rola należy do sądu. To on, a nie prokurator lub funkcjonariusz Policji, będzie kierował postępowaniem, do sądu będziesz składał swoje wnioski i skargi. Postępowanie przygotowawcze toczyło się w różnych miejscach – czasem w prokuraturze, czasem na komisariacie Policji, a czasem w terenie, bo np. prokurator lub funkcjonariusz Policji musiał obejrzeć miejsce wypadku samochodowego. Całe postępowanie przed sądem będzie toczyło się w budynku sądu, na sali rozpraw. W postępowaniu przed sądem jako pokrzywdzony nie jesteś już stroną. Będziesz mógł korzystać z uprawnień strony pod warunkiem, że zgłosiłeś swój udział w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego albo występujesz w sprawie jako oskarżyciel prywatny. Czynności, które będą przeprowadzane, np. przesłuchanie świadków, będą jawne i nie będziesz musiał nikogo prosić o zgodę, aby w nich uczestniczyć.
Czy sędzią może być brat oskarżonego albo mój współmałżonek?
Sędzia, a także funkcjonariusz Policji i prokurator, muszą być obiektywnie nastawieni zarówno do oskarżyciela (którym w czasie rozprawy jest prokurator), jak i do oskarżonego, a także do pokrzywdzonego. Jeżeli istnieją wątpliwości co do obiektywizmu sędziego, podlega on wyłączeniu, czyli nie może uczestniczyć w rozstrzyganiu tej sprawy. Istnieją sytuacje, w których bez względu na to czy sędzia faktycznie byłby stronniczy, jest on wyłączony ze sprawy automatycznie (por. art. 40 § 1 k.p.k.). Dzieje się tak np. kiedy miałby orzekać sędzia, którego sprawa dotyczy bezpośrednio (por. art. 40 § 1 pkt. 1 k.p.k.). Przykład: Jeżeli sędzia jest pokrzywdzony w wyniku rozboju, to jest oczywiste, że nie może prowadzić tej sprawy. Nie będzie mógł osądzić sprawcy, bo nie byłby z pewnością neutralnie do niego nastawiony. Podobnie sędzia nie może orzekać w sprawie swojego małżonka ani swoich krewnych (por. art. 40 § 1 pkt. 2 i 3 k.p.k.). Przykład: Wyłączony ze sprawy będzie sędzia, którego brat oskarżony jest o gwałt, a także pani sędzia, której mąż został ranny w wypadku drogowym a sądzona jest osoba, która ten wypadek spowodowała. Wyłączony zostanie sędzia, który był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy albo który w postępowaniu przed prokuratorem został wezwany na przesłuchanie jako świadek (por. art. 40 § 1 pkt. 4 k.p.k.). Przykład: Sędzia wracając do domu widział, jak Tosię potrącił samochód. Nie będzie mógł sądzić kierowcy samochodu ponieważ był świadkiem wypadku. Z kolei, gdy wcale owego wypadku nie widział, ale chwilę wcześniej przechodził obok miejsca zdarzenia i prokurator uznał, że może był świadkiem potrącenia i wezwał go do prokuratury na przesłuchanie, sędzia ten nie będzie mógł sądzić w tej sprawie. Rozpatrzy ją inny sędzia. Wymienione przyczyny wyłączenia sędziego – podobnie jak kilka innych – mają na celu zapewnić, by prowadzący rozprawę sędzia nie faworyzował ani nie traktował nieprzychylnie żadnej ze stron. Jego emocjonalne nastawienie do strony lub do sprawy nie może przysłonić mu pewnych ważnych okoliczności – zarówno obciążających jak i łagodzących dla sprawcy. Sędzia musi badać i uwzględniać wszystkie okoliczności – działające na korzyść i niekorzyść oskarżonego. Przykład: Gdyby sędzia mógł sądzić oskarżonego o kradzież torebki swojej żony z pewnością potraktowałby go surowiej niż innego złodzieja w podobnej sprawie. Bardziej wziąłby pod uwagę, że sprawca z całej siły wyrwał kobiecie torebkę niż to, że ją następnie przeprosił a czynu dokonał, bo był głodny i potrzebował pieniędzy na jedzenie.
Czy to jedyne przypadki, kiedy sędzia zostanie wyłączony?
Sędzia może okazać się nieobiektywny także z wielu innych przyczyn. W takiej sytuacji również może podlegać wyłączeniu (por. art. 41 § 1 k.p.k.). Przykład: Sędzia ma osądzić człowieka, który zgwałcił Tosię. Jego córeczka kilka lat temu została zgwałcona przez innego przestępcę. Nasz sędzia nie będzie obiektywny ze względu na swój silnie emocjonalny stosunek do sprawy. Sędzia może okazać się stronniczy, gdy będzie miał osądzić sprawę swojej przyjaciółki, mimo że ta nie należy do grona jego krewnych.
Czy w postępowaniu przed sądem mogę przeglądać akta sprawy?
Jeżeli występujesz w sprawie jako oskarżyciel posiłkowy lub prywatny, akta sprawy muszą być Ci udostępniane, byś mógł na spokojnie zapoznać się z zapisanymi w protokołach zeznaniami świadków, opiniami biegłych oraz wyjaśnieniami oskarżonego. Jeżeli wolisz poczytać je w domu, będziesz mógł otrzymać odpisy, czyli kopie tych stron akt, które sobie zażyczysz. Niestety będziesz musiał za to zapłacić, gdyż kserokopie nie są darmowe, chyba że kopie wykonasz samodzielnie (np. aparatem fotograficznym) – wówczas żadna dodatkowa opłata nie jest pobierana (por. art. 156 § 2 k.p.k.). Jeżeli nie jesteś oskarżycielem posiłkowym lub prywatnym, jako pokrzywdzony możesz zwrócić się do prezesa sądu – osoby pracujące w informacji lub w sekretariacie na pewno wskażą Ci drogę do jego pokoju – by ten wydał zgodę na udostępnienie Ci akt lub sporządzenie ich kopii (por. art. 156 § 1 k.p.k.).
Dlaczego oskarżony nie musi odpowiadać na pytania sędziego? Dlaczego, jeśli kłamie, nie jest za to dodatkowo karany?
Nikogo nie można zmusić, aby się samooskarżał albo żeby dostarczył przeciwko sobie dowodów. Wynika to z prawa do obrony. Oskarżony może milczeć i w żaden sposób nie można na nim wymusić, żeby zaczął mówić. Ma do tego prawo (por. art. 175 § 1 k.p.k.). Przykład: Oskarżony o pobicie Zenobiusza mężczyzna nie odpowiada na pytania sędziego tylko przez cała rozprawę milczy. Ma do tego prawo. Fałszywe, czyli niezgodne z prawdą wyjaśnienia oskarżonego lub zatajenie przez niego prawdy, nie są w Polsce karalne. To odróżnia pozycję oskarżonego od pozycji świadka, który zobowiązany jest do mówienia tylko prawdy pod groźbą kary za składanie fałszywych zeznań. Kłamstwo oskarżonego mieści się w jego prawie do obrony. Jeśli natomiast oskarżony, wyjaśniając, oskarży innego człowieka o przestępstwo, o które sam nie jest oskarżony to może odpowiadać karnie za pomówienie. Przykład: W czasie przesłuchania przed sądem oskarżony o włamanie do mieszkania Zenobiusza i Krystyny powiedział, że widział swojego sąsiada jak ten włamywał się do samochodu. Nie było to zgodne z prawdą. Fałszywe oskarżenie sąsiada nie pomoże mu w obronie i będzie za to kłamstwo mógł karnie odpowiadać.
Dlaczego w sądzie po raz kolejny pytają mnie o to samo, skoro na identyczne pytania odpowiadałem już na Policji i w prokuraturze? Po co sędzia odczytuje potem protokoły z moich wcześniejszych zeznań,
Twoje zeznania są dowodem w sprawie. Sąd ma obowiązek wysłuchać Cię osobiście, nie wystarczy, że zostanie odczytany protokół sporządzony przez Policję lub prokuratora. Sąd chce Cię poznać osobiście, Twój stosunek do sprawy i sprawcy. Dla sądu nie liczy się tylko sama treść Twojej wypowiedzi (por. art. 92, 174, 410 k.p.k.). Być może nasuną się nowe pytania, pojawią się nowe wątpliwości, które pomożesz sądowi usunąć. Prokurator lub oskarżony, a zatem strona postępowania przeprowadzająca dowód z Twojego przesłuchania w charakterze świadka, a niekiedy również sąd, przeczyta Twoje zeznania z postępowania przygotowawczego tylko po to, aby przypomnieć Ci pewne fakty i wyjaśnić nieścisłości (por. art. 391 k.p.k.). Przykład: Kiedy Zenobiusz stanie przed sądem jako świadek, prokurator po raz kolejny poprosi go, aby powiedział wszystko, co wie na temat sprawy. Będą mu potem zadawane pytania, a sędzia będzie bacznie słuchał odpowiedzi. Może się zdarzyć, że pod wpływem emocji Zenobiusz trochę inaczej przedstawi zdarzenie, pomyli jego datę, itd. Wtedy prokurator odczyta poprzednie zeznania i zapyta go czy np. kradzież miała miejsce 12 czy 22 czerwca, czy człowiek, który wyrwał mu portfel był blondynem czy brunetem itd.
Dlaczego w sytuacji, gdy zmienia się skład sędziowski, rozprawa prowadzona jest od początku?
Takie sytuacje nie zdarzają się zbyt często, ale są możliwe. Oskarżonego musi wtedy osądzić sąd w innym składzie, który musi na nowo zapoznać się ze sprawą, a zatem także on w celu wydania sprawiedliwego wyroku musi osobiście zetknąć się ze świadkami i biegłymi oraz wysłuchać oskarżonego (por. art. 402 § 2, 404 § 2 k.p.k.). Przykład: Rozprawie przewodniczył sędzia, który zginął w wypadku samochodowym. Sprawa była już bliska rozstrzygnięcia. Niestety w takiej sytuacji musi przejąć ją inny sędzia, który będzie musiał znowu przesłuchać Zenobiusza, by móc poznać zarówno jego jak i innych uczestników procesu. Proces przed sądem rozpocznie się od początku.
Jeśli wiem o okoliczności, przez którą sędzia powinien zostać wyłączony od rozpoznawania sprawy, co powinienem zrobić?
Musisz złożyć wtedy odpowiedni wniosek. Należy zrobić to w formie ustnej lub pisemnej i skierować do sądu, który ma orzekać w sprawie. Sąd ten przekaże wniosek do rozpatrzenia innemu sądowi. We wniosku musisz wyjaśnić dlaczego uważasz, że sędzia, którego wyłączenia żądasz, nie będzie obiektywny i nie powinien orzekać w tej sprawie (por. art. 42 k.p.k.). Wniosek o wyłączenie sędziego możesz złożyć zanim zostanie odczytany akt oskarżenia, czyli rozpocznie się przewód sądowy. W przeciwnym razie Twój wniosek pozostawi się bez rozpoznania (por. art. 41 § 2 k.p.k.). Jednakże w sytuacji, kiedy przed rozpoczęciem przewodu sądowego nie znałeś przyczyny, przez którą sędzia nie powinien orzekać w sprawie, albo taka przyczyna powstała już po rozpoczęciu postępowania przed sądem, Twój wniosek zostanie rozpatrzony i sędzia być może nie będzie mógł sądzić w tej sprawie (por. art. 41 § 2 k.p.k.). Przykład: Zenobiusz wie, że sędzia w każdy czwartek grywa w brydża w pobliskiej kawiarni. Zawsze grywa w tym samym gronie. Tymczasem osobą, która spowodowała wypadek i skasowała samochód Zenobiusza jest jeden z kompanów sędziego. Teraz osoba ta zasiada na ławie oskarżonych. Zenobiusz ma podstawy by sądzić, że sędzia potraktuje oskarżonego zbyt łagodnie. Przykład: Dopiero po rozpoczęciu postępowania przed sądem Krystyna spotkała w parku sędziego, który spacerował tam w towarzystwie oskarżonej o kradzież kobiety. Okazało się, że sędzia i owa kobieta, która ukradła Krystynie torebkę, od dawna się przyjaźnią. Krystyna może tę wiadomość zgłosić i wtedy sprawą prawdopodobnie zajmie się inny sędzia.
